معرفت و علوم

......به مناسبت میلاد مولای متقیان ،مراسمی در دانشکده ...ترتیب داده شده است.خطیب مشهور و محترم در فرازی از سخنان خود درباب  سجایا ی امیر المومنینن می فرماید:

" روایت می کنند که روزی حضرتشان در مورد فردی شک به شرک برد

 و بلا درنگ ذولفقار از نیام بر کشید و سرش را ازتن جدا کرد.در این بین به ذهنش خطور کرد که ممکن است اشتباه کرده باشد.لذا آب دهان مبارک خود را به گلوی بریده او زد و سر را به پیکرش چسباند که مرد زنده شد و بر لب شهادتین را جاری کرد..."

دستی بالا می رودکه سوالی دارم یا شیخ:

-اگر به معصوم بودن حضرت علی قائل باشیم باید این را هم قبول کنیم که آن امام همام نمی تواند به صرف ظن و شک فردی را بی گناه به قتل برساند!

همهمه ای در بین حضار در می گیرد و خطیب سعی در جمع و جور کردن حرفش دارد:

-البته من عرض کردم که روایت شده است!

2

به همان اندازه که رصد کردن ستارگان شب ظلمانی به ابزار و آلاتی فراتر از حواس پنج گانه نیاز دارد،تمیزنورهای کم سو شده حقیقت درتو به توی ظلمات شبهات به اتکاء عقل نارس و برداشت فردی آسان نیست و حتی در استوار ترین شناخت ها امکان خطا وجود دارد و ماهیت لغزش پذیر شناخت انسان اقتضا می کند که از بازبینی عقاید و آرا خود بی نیازنباشد و این انعطاف و تحمل را داشته باشد تا به عقاید مخالف و تردید افکن مجال بروزدهد.بشر پای در خاک دارد و سر بر افلاک،از این رو به داشتن امر قدسی نیازمند است و امر قدسی یعنی معرفت و معنویت که جز در پرتو تفکر و ریاضت حاصل نمی آید.

خوشه چین خرمن عشق

آنچه که موجب تمایز و توفیق یا عدم توفیق  یک اثر ادبی می شود ،در وهلهء اول توانائی و پشتوانه ء فرهنگی خالق آن اثر می بشد.یعنی آفرینندهء آن اثر ،صرف نظر از موضوعی که می خواهد مطرح کند ،از چه شگردی استفاده می کند تا موضوع را به مخاطب انتقال دهد و موجب بر انگیخته شدن احساسات او شود.

این مسئله در آثاری که به تبلیغ مفهوم و مکتبی خاص پرداخته و مفاهیم معنوی را دستمایه خود قرارداده است ،به ویژه اشعار رثائی بسیار حائز اهمیت است و کسانی که در سرودن شعرهای مذهبی قلم فرسائی کرده اند می دانند که پروراندن تصویری تازه و موضوعی نو در مورد حادثه عظیمی که لحظه به لحظه اش در تاریخ ثبت شده و از زوایای گوناگون مورد توصیف و تصویر پردازی اساتید متقدم قرار گرفته است چه مایه مشکل است.

حادثه عظیم عاشورا و جان فشانی پیروان حضرت ابی عبدالله بر سر ایمان خویش سوای آنکه از لحاظ وسعت و عظمت ماورای بضاعت ادراک بشریست و بال تخیل محبان آل علی توان نائل شدن به این اوج اثیری را ندارد ،بدلیل هاله ء تقدسی که قهرمان این واقعه را احاطه کرده برای سرایندگان این اشعار محذوراتی قرار داده که نمی توانند برای ترسیم و تجسیم رفتارها و فدا کاری های این بزرگواران از مصدایق و ما به ازا های مرسوم در شعر استفاده کنند.

نقدی بر شعر برکه

حتی انتزاعی ترین و شخصی ترین آثارادبی که مخاطبان معدودی دارد،ناظر بر نوعی شناخت و شناساندن است که از مکاشفه و تجربه درونی هنرمند نشات می گیرد. .این مکاشفه و تجربه ء سوبزکتیو ،باید حالت ابژکتیو پیدا کند تا مخاطب با ذهنیت عینیت یافته هنرمند آشنا شود و در این بین ،بار القاء مفاهیم را عناصر ملموس بر دوش می کشند.عناصر ملموسی که سنگ پایه ء نماد و تمثیل را تشکیل می دهند و گاه با یک اشاره مفهوم مورد اشاره شاعر را می رسانند.هر نماد تصویری محسوس و مالوف است که بر معنا و حقیقت سخن می افزاید و آنرا به شکل بالقوه در ذهن انسان پرورش می دهد.

نماد و تمثیل از دیرباز برای القاء وافاده پیامها و مفاهیم مورد نظر شاعران کاربرد داشته است و وسیله ای بود برای بیان مفاهیمی اجمالی که در سایه سار آن عمیق ترین پیامها داده می شد.بسیارشاعران با توصیف خصوصیات یک پدیده ملموس و عینی آنرا به مفاهیم مجرد مورد ذهن خود ربط می دادند.مثلا هرجا که می خواستند از رحمت بیکران الهی سخن برانند به دریا و گستردگی آن اشاره می کردند و یا وقتی می خواستند مصداقی از حقیقت را ذکر کنند از خورشید و سخن می راندند. یکی از بارز ترین مثالهای آن قصیده های سبک خراسانی است که با تشبیب یعنی مقدمه چینی شروع شده و در بیت براعت استهلال به مدح ممدوح می رسد.مثال این قصیدهء سوزنی سمرقندی:

آمد چنانکه کرد ستاره شمر شمار

شاه ستارگان به حمل شهریار وار

تا بوستان به تابش شاه ستارگان

بر شاخ آسمان گون،آرد ستاره وار

بستان شود چنانکه ندانیش زآسمان

چون گشت ابر بر رخ بستان ستاره بار

بر شاخسار بستان بلبل نوا زند

نوی است خوش نوائی بلبل ز شاخسار

در جویبار سرو بیاید ز بهر آن

تا فاخته بنالد ،بر سرو جویبار

..........................

اردیبهشت ماه به ساقی کند ندا

خیز ای بت بهشتی و آن جام می بیار

تا شهریار داد به دستوری خرد

جام می از تو گیرد دستور شهر یار

"صدر کبیر"عالم عادل بهاء دین

آن هر حدیث او به بها درّ شاهوار

.....

این شگرد در اشعار آئینی کاربرد بیشتری دارد که ارتباطی فراگیر با مخاطبان را می طلبد ،مخاطبینی از طیف عوام که از طریق اعتقادات قلبی و باورهایشان از شعر متاثر می شوند نه عقل سود و زیان اندیش.

خانم خدیجه رحیمی –ادیب و فاضل گرامی در شعر برکه (این نام را برای

نقدی بر طبع تبریز

سالها پیش فرصت دیداری با آقای حسین آرزو –شاعر نو پرداز تبریز-دست داده بودکه پس از مدتها غیبت سر و کله اش پیدا شده بود و از هر دری سخن می گفتیم که چشمش افتاد به مقاله ای از من که در باره حبیب ساهر نوشته بودم و در یکی از نشریات چاپ شده بود ؛گفتند: یک چیزی را از مدتها پیش می خواستم به شما بگویم و فرصت نمی شده است.وقتی اشتیاق مرا به شنیدن دید ادامه داد:این فعالیتهای شما به هیچ وجه آتیه ای ندارد و به جائی نمی رسد .وقتی علتش را پرسیدم گفتند :کارهای نوشتاری و تحقیقی شما هیچ خط سیر منظمی را ندارند و در عین حال که تفننی وارند موضوعات پراکنده ای را شامل می شوند که در ارتباط با هم نیستند.یهو از شعر دوران مشروطیت می روی به بررسی داستانهای صمد بهرنگی و این در آخر برای تو مجموعه ای از کارهای ناقص و پریشان را خواهد گذاشت .گفتم پس من چه کار کنم ؟ گفت :مثلا همین حبیب ساهر،اگر از جنبه های گوناگون به آثار این شاعر مهجور وقت صرف کنی،فردا می توانی مولف کتاب جامعی در مورد حبیب ساهر باشی .دیدم انصافا بیراه نمی گوید.

اما هدف از ذکر این مقدمه طولانی این است که چرا به بررسی کتاب "طبع تبریز"پرداخته ام.کتابی که با عنوان جنگ و تذکره شاعران معاصر تبریز در سال 1374 به چاپ رسید و  تصویر نامناسبی را از شعر تبریز ارائه کرد و در همان زمان با انتقادهای زیادی مواجه شد.نگارنده چون پیش از این دو مقاله در باره شعر معاصر تبریز و تذکره شاعرلر مجلسی نگاشته ام برای تکمیل کارهایم در این شاخه ناگزیر از پرداختن به این مجموعه هر چند بحث بر انگیز می باشم .با توجه به اینکه پس از گذشتن این چند سال و در گذشت مولف اصلی کتاب ،حساسیت به این موضوع از بین رفته است.

مشخصات:

این کتاب به همت اداره ارشاد اسلامی تبریز و با جلد گالینگور و قطع وزیری در 220 صفحه حاوی آثار 29 نفر از شاعران معاصر است.انتخاب و گزینش اشعار توسط مرحوم شکیب و جناب آقای  شهبازی صورت گرفته است و در عین حال حاوی چند شعر از شعرای متقدم است که که با خطاطی جناب شهبازی در صفحاتی جداگانه آمده است.و حاوی مقدمه ای 27 صفحه ای ست که توسط مرحوم استاد عابد  نوشته شده است و نگاهی دارد به تاریخ ادبیات آذربایجان و چهره ها ی سرشناسی که از این خطه زرخیز برخاسته اند.

برای هریک از این 29 شاعر بیوگرافی مختصری نوشته شده است و چند شعر از هرکدام انتخاب شده است.

هر چند به اعتقاد  محمد عظیمی مولف فاضل کتاب   از پنجره های زندگانی هر کس می تواند با استفاده از قیچی و چسب شعرهای مورد علاقه خود را از کتابهای گوناگون بردارد و و مجموعه ای منتخب از اشعار خود ترتیب دهد که از دیدگاهش بهترین اشعار است ولی گزینش و انتخاب مجموعه ای جامع که معرف و گویای ادبیات یک برهه خاص زمان باشد چنان که یک شمای کلی را برای خواننده ء نا آگاه ترسیم کند و همه ء سلایق و جوانب را در بر گیرد، کاریست بسیار دشوار که قابلیت و توانمندی های متعددی را می طلبد:

نخست سواد ادبی که سره را از ناسره باز شناسد و دوم ذوق سلیم که روابط رابه ضوابط ترجیح ندهد و سوم نوعی بی طرفی که در مورد سبکی خاص متعصب نباشد.

لذا برای پرهیز از اطاله کلام کتاب مذکور را  از این سه لحاظ بررسی می کنیم :

تاملی بر چالشهای فرهنگی نهضت حروفیه

یکی از برهه های پر فراز و نشیب تاریخ ایران، دوره حکومت تیموریان بوده است. تیموریان که در سالهای 771 الی 991 هجری قمری بر بخشهای پهناوری از ایران ، شبه جزیره آناتولی و ماوراءالنهار و هندوستان فرمانروایی داشتند از دو پشتوانه استوار و ژرفای دل و جان مردم برخوردار بودند که همراه با نیروی شمشیر راه را بر تاخت و تازهای سعبانه شان هموار می گردانید و به توجیه تعدیات و اجحا فات آنان می پرداخت. یکی از این پشتوانه ها ، تسنن دولتی بود که در سایه آن و ادعای برپاداشتن اسلام و روش سنت و جماعت به اقدامات زیادت طلبانه حکمرانان این سلسله رنگ شرعی میزد و مخالفان و جریانهای رقیب را با اتهام کفر و زندقه سرکوب می کرد و شاید یکی از علل قدمت استبداد و حکومت های مطلقه در ایران همین تلفیق و آمیختگی دیانت و دولت در هم بود

چنان که در مقایسه تمدن ایران و یونان تصریح شده است که ایرانی زمین را به آسمان روانه کرده و یونانی آسمان را به زمین فرود آورده است. یعنی یونانی چون شخصیت بشری به خدایان خود بخشیده بود و از روی روانشناسی پیچیده انسانی آنها را به قضاوت گذارده بود. مطیع و مقهور فرمانروایان و ارباب قدرت خود نمی شد و آنها را مورد بازخواست قرار می داد و ایرانی از دیرباز برای حاکمان و فرمانروایان خود فره ایزدی قایل بود و سرپیچی از فرمان او را عصیان در برابر مشیت الهی میدانست (1) و این تفکر چه در دوران پیش از اسلام و چه در دوران پس از اسلام بر ذهن نخبگان جامعه ایرانی حاکم بوده است و در دوره تیموریان با توجه به گرایشات مذهبی خاص این سلسله شدت بیشتری یافته بود.

پشتوانه دیگر حکمرانان تیموری سلسله های صوفیه و مشایخ اهل طریقت بود. نهضت صوفیه هر چند در ابتدا به عنوان یک نهضت اصلاحگرانه توانسته بود آفاق تازه ای از اندیشه را فراروی نخبگان و حقیقت جویان عرضه داردو شکافی در فضای بسته آن ایام پدید آورد ولی به مرور زمان و با نفوذ عناصر سست عنصر و فرصت طلب دستخوش انحراف شده و از شعارهای اولیه خود مبنی بر آزاد اندیشی و انقیادناپذیری عدول کرده و به دستاویز خودسازی و صلاح اندیشی برای خلق ، پیوستن به حکام جور یا حداقل سکوت در برابر مظالم آنان را جایز می دانست و تبلیغات این فرق که همانا اعراض از امور دنیوی و گرفتن رویه انفعال و تسلیم در برابر پیش آمدها بود جز به تقویت و تثبیت اقتدار حکام تیموری نمی انجامید و به منزله آب سردی ،‌آتش عدالت خواهی و حق طلبی را در طبقات ستمدیده خاموش میکرد. به مدد تعامل این دو بازوی تبلیغاتی بود که جنایات تیمور موسس این سلسله ، یکی از سیاه ترین برگهای تاریخ ایران را می سازد. چنان که در تواریخ ثبت شده است، وی مردم خوارزم را قتل عام می کند. در سیستان 2000 اسیر را زنده زنده به خاک می سپارد. در حلب و دمشق 20 کله مناره برپا کرده و در اصفهان 70000 نفر را به قتل می رساند و در فتح بغداد به هر یک از 200 هزار سپاهی خود دستور می دهد که 2 سر بریده تحویل دهد.(2)