.

نقدی بر طبع تبریز

سالها پیش فرصت دیداری با آقای حسین آرزو –شاعر نو پرداز تبریز-دست داده بودکه پس از مدتها غیبت سر و کله اش پیدا شده بود و از هر دری سخن می گفتیم که چشمش افتاد به مقاله ای از من که در باره حبیب ساهر نوشته بودم و در یکی از نشریات چاپ شده بود ؛گفتند: یک چیزی را از مدتها پیش می خواستم به شما بگویم و فرصت نمی شده است.وقتی اشتیاق مرا به شنیدن دید ادامه داد:این فعالیتهای شما به هیچ وجه آتیه ای ندارد و به جائی نمی رسد .وقتی علتش را پرسیدم گفتند :کارهای نوشتاری و تحقیقی شما هیچ خط سیر منظمی را ندارند و در عین حال که تفننی وارند موضوعات پراکنده ای را شامل می شوند که در ارتباط با هم نیستند.یهو از شعر دوران مشروطیت می روی به بررسی داستانهای صمد بهرنگی و این در آخر برای تو مجموعه ای از کارهای ناقص و پریشان را خواهد گذاشت .گفتم پس من چه کار کنم ؟ گفت :مثلا همین حبیب ساهر،اگر از جنبه های گوناگون به آثار این شاعر مهجور وقت صرف کنی،فردا می توانی مولف کتاب جامعی در مورد حبیب ساهر باشی .دیدم انصافا بیراه نمی گوید.

اما هدف از ذکر این مقدمه طولانی این است که چرا به بررسی کتاب "طبع تبریز"پرداخته ام.کتابی که با عنوان جنگ و تذکره شاعران معاصر تبریز در سال 1374 به چاپ رسید و تصویر نامناسبی را از شعر تبریز ارائه کرد و در همان زمان با انتقادهای زیادی مواجه شد.نگارنده چون پیش از این دو مقاله در باره شعر معاصر تبریز و تذکره شاعرلر مجلسی نگاشته ام برای تکمیل کارهایم در این شاخه ناگزیر از پرداختن به این مجموعه هر چند بحث بر انگیز می باشم .با توجه به اینکه پس از گذشتن این چند سال و در گذشت مولف اصلی کتاب ،حساسیت به این موضوع از بین رفته است.

مشخصات:

این کتاب به همت اداره ارشاد اسلامی تبریز و با جلد گالینگور و قطع وزیری در 220 صفحه حاوی آثار 29 نفر از شاعران معاصر است.انتخاب و گزینش اشعار توسط مرحوم شکیب و جناب آقای شهبازی صورت گرفته است و در عین حال حاوی چند شعر از شعرای متقدم است که که با خطاطی جناب شهبازی در صفحاتی جداگانه آمده است.و حاوی مقدمه ای 27 صفحه ای ست که توسط مرحوم استاد عابد نوشته شده است و نگاهی دارد به تاریخ ادبیات آذربایجان و چهره ها ی سرشناسی که از این خطه زرخیز برخاسته اند.

برای هریک از این 29 شاعر بیوگرافی مختصری نوشته شده است و چند شعر از هرکدام انتخاب شده است.

هر چند به اعتقاد محمد عظیمی مولف فاضل کتاب از پنجره های زندگانی هر کس می تواند با استفاده از قیچی و چسب شعرهای مورد علاقه خود را از کتابهای گوناگون بردارد و و مجموعه ای منتخب از اشعار خود ترتیب دهد که از دیدگاهش بهترین اشعار است ولی گزینش و انتخاب مجموعه ای جامع که معرف و گویای ادبیات یک برهه خاص زمان باشد چنان که یک شمای کلی را برای خواننده ء نا آگاه ترسیم کند و همه ء سلایق و جوانب را در بر گیرد، کاریست بسیار دشوار که قابلیت و توانمندی های متعددی را می طلبد:

نخست سواد ادبی که سره را از ناسره باز شناسد و دوم ذوق سلیم که روابط رابه ضوابط ترجیح ندهد و سوم نوعی بی طرفی که در مورد سبکی خاص متعصب نباشد.

لذا برای پرهیز از اطاله کلام کتاب مذکور را از این سه لحاظ بررسی می کنیم :

سالها پیش فرصت دیاری با آقای حسین آرزو –شاعر نو پرداز تبریز-دست داده بودکه پس از مدتها غیبت سر و کله اش پیدا شده بود و از هر دری سخن می گفتیم که چشمش افتاد به مقاله ای از من که در باره حبیب ساهر نوشته بودم و در یکی از نشریات چاپ شده بود ؛گفتند: یک چیزی را از مدتها پیش می خواستم به شما بگویم و فرصت نمی شده است.وقتی اشتیاق مرا به شنیدن دید ادامه داد:این فعالیتهای شما به هیچ وجه آتیه ای ندارد و به جائی نمی رسد .وقتی علتش را پرسیدم گفتند :کارهای نوشتاری و تحقیقی شما هیچ خط سیر منظمی را ندارند و در عین حال که تفننی وارند موضوعات پراکنده ای را شامل می شوند که در ارتباط با هم نیستند.یهو از شعر دوران مشروطیت می روی به بررسی داستانهای صمد بهرنگی و این در آخر برای تو مجموعه ای از کارهای ناقص و پریشان را خواهد گذاشت .گفتم پس من چه کار کنم ؟ گفت :مثلا همین حبیب ساهر،اگر از جنبه های گوناگون به آثار این شاعر مهجور وقت صرف کنی،فردا می توانی مولف کتاب جامعی در مورد حبیب ساهر باشی .دیدم انصافا بیراه نمی گوید.

مشخصات:

برای هریک از این 29 شاعر بیوگرافی مختصری نوشته شده است و چند شعر از هرکدام انتخاب شده است.

لذا برای پرهیز از اطاله کلام کتاب مذکور را از این سه لحاظ بررسی می کنیم :

الف: سواد ادبی

در مورد سواد ادبی مولفین باید گفت که هم آقای شکیب و هم آقای شهبازی از شاعران طراز اول تبریز و از شاگردان محضر استاد عابد بودند و اطلاعات ادبی شان محدود و منحصر به ذوق کلاسیک و غزلهای قدمائی بود. طبعا اساس انتخاب و گزینش شاعران و آثارشان آموزه های استاد در زمینه صنایع بدیع واخبار و روایات و احادیث بود.آموزه هائی که مقبول طبع نسل جوان و عموما تحصیل کرده نبود و موجب اعتراض آنان می شد.نسل جوان نمی توانست با ملمعاتی از این دست از نظر زیبائی شناسی برخورد کند و آنرا دلیل احاطه و اشراف شاعر به صنعت تلمیح بداند:

"انما" را مظهر و تندیس راز" هل اتی"

جرعه نوش ساغر زرین کوثر یا علی

چهره ات مرآت پاک سورهء المو منون

قامتت طوبای خلد دین داور یا علی

متاسفانه در جرگه مرحوم شکیب و دوستانش باور غلطی وجود داشت که می گفتند:

شاعری طبع روان می خواهد

نه معانی نه بیان می خواهد

یعنی افزایش اطلاعات و معلومات را مانع و رادع طبع شعری خود می دیدند و چون بدلیل سرودن شعر نوحه با طبقه عوام که عموما سواد پائین داشتند مرتبط بودند، می دانستند در صورت سنگین بودن معانی شعرشان با اقبال عام مواجه نخواهد شد و در دسته های سینه زنی خوانده نخواهد شد.و از این لحاظ هم اشکالی بر مولف مترتب نبود.

مرحوم شکیب بسیار کوشیده بود اشعاری در حال و هوای امروزی بسراید ولی این تلاشهایش با مرگ زودرسش ناتمام مانده بود:

همچو شانه می نوازد چنگ شب

با خیالت گیسوی مهتاب را

زهره شد آئینه گردان رخت

تا به حیرت دید چشم آب را

در عین حال نوعی شتاب زدگی در تدوین کتاب به چشم می خورد و بخصوص د ر بیو گرافی شاعران پاره ای غلط های دستوری و ذکر اطلاعات غیر ضروری وجود داشت که توسط بهانه گیران دستاویزی برای حمله به این کتاب شده بود.البته بسیاری از این اغلاط را نمی توان به حساب بی سوادی مولفان گذاشت و غلطهای مطبعی اجتناب نا پذیر نیز وجود دارد .و این ادعا ی منتقدان دال بر نا آشنائی آنان با مشکلات مربوطه است.

ب-ذوق سلیم

از دیدگاه ذوق سلیم عمل کرد مولفین چندان قابل دفاع نیست..می توان از انتخاب نام نامناسب "طبع تبریز"شروع کرد .نامی که به هیچ وجه نمی تواند گویای محتویات کتاب باشد.

این ترجیح روابط بر ضوابط هرچند از نظر شخصی بزرگترین امتیاز و حسن برای مرحوم شکیب محسوب می شد و ایشان فردی بسار خونگرم و متعصب نسبت به دوستان بودند و بارها بر سرسطح جوایزی که قرار بود به شاعران بدهند با مسئولین امر درگیر شده بودند چرا که نمی خواستند سطح کار آنان را پائین بیاورند و بارها می شد که ایشان از وقت خود صرف نظر می کرد تا دیگران بتوانند در مراسم شعر بخوانند و این جوانمردی و فتوت در این زمانه نفع محوری ابناء بشر اگر از دریچه ء انصاف بنگریم کیمیائی بود اما در ترتیب دادن یک جنگ شعر به کار نمی آمد.بنده هرچند در آن زمان جوانی مبتدی بودم ولی ایشان دو بار از من خواستند شعرهای خود را جهت چاپ به ایشان بدهم .البته من در آن زمان روحیه ای خاص داشتم و هرگونه همکاری با ادارات دولتی را عدول از تعهد شاعرانه!!!!می دانستم.

علی ایحال مرحوم شکیب دایره گزینش خود را در حلقه شاگردان استاد عابد محدود کرد و بسیاری از شاعران مطرح و طراز اول چون آذر طلعت(مرشد)،جلال محمدی ،ناظمی ،محمد بهرامی ،حسن اسدی ،داشقین ،لوائی ،منصور آرام ،حسین آرزو و حتی محمد رنجبرو خسروشاهی و اساتیدی چون دکتر پدیده،دولت آبادی ،هاتف ،حریرچی و...را از قلم انداخت.لذا میدان بیشتر برای تعدادی شاعر معمولی ماند که نمایانگر ادبیات این خطه نبودند:

تا خار محنت تو خلیده به پای دل

از نای جان برآمده چون نی نوای دل

چون سر کنم حکایت حسن جمال تو

در عرصه جلال تو لنگ است پای دل

عمریست مرغ جان به هوای لقای تو

پرواز می کند همه اندر لقای دل (احمدی)

ای همه هستی تو/با که پیوستی تو

من چه می گویم آه/لامکان هستی تو!!!!!

سکر شراب می دهی/بوی گلاب می دهی!

توبه اگر گنه کند!!/پاکی آب می دهی(مریم)

در مقایسه با این کتاب ما کتاب باغ ابریشم را داریم که گزیده ایست از اشعار شاعران کرمانشاه و چه اندازه با انتخاب اشعار قوی و مقدمه و تدوین زیبا توانسته اند شعر کرمانشاهان را بسیار قوی تر از آنچه هست نشان دهند.در مقایسه با این کتاب ،مثل این بوده که مولفین کتاب طبع تبریز تعمدا قصد داشتند سطح شعر تبریز را پائین و متوسط نشان دهند.

ج-بی طرفی

متاسفانه از لحاظ بی طرفی نیز نمی توان امتیازی برای این کتاب قائل شد.مولفین جز قالبهای کلاسیک را در مد نظر نداشتند و حتی در انتخاب شعرهای ترکی نیز زبان معیارشان ترکی اشعار فضولی بود.حتی در خود محدوده شعر کلاسیک بدلیل چشم و هم چشمی انجمن ادبی اداره ارشاد با انجمن ادبی سازمان تبلیغات اسلامی شاعران این انجمن دستخوش حذف شدند.و میدان برای شاعران نوحه سرا باز ماند .

اهتمام شاعران نوحه سرا در انعکاس فضائل و پیام ائمه اطهار ستودنیست ، به شرط اینکه دایره نفوذ آنها از محدوده هیاتهای بازاری فرا تر رود و همه اقشار جامعه را در برگیرد.غرض از سرودن شعر رثائی بر انگیختن رقت مستمعین و احیانا گریاندن آن نیست .عادتی که متاسفانه گریبانگیر پاره ای از بازاریان شده و به عنوان نوعی تفنن وقت آنها را پر می کند و جای تهذیب اخلاق و تزکیه نفس را می گیرد و متاسفانه شنوندگان را به تفکر وانمی دارد.همه هم و غم شنوندگان و بر گزار کنندگان این مجالس آبرو داری و کسب اعتبار و وجاهت در بین اقران و همسایگان است و لاغیر.و آن همه دقت و وسواسی که در چیدن ظرفهای پذیرائی و آراستن مجلس می دهند اگر صرف تفکر در فلسفه قیام عاشورا و سیره ائمه اطهار بکنند این همه معضلات اجتماعی و بزه عارض نمی شود.

دمید فجر سعادت به ساحت غبرا

جهان شد از اثر لطف حق بهشت آسا

وزید باغ بهای به گلشن ایام

شکفت سوسن و نسرین به موسم سرما

ز فیض نفس نفیس وجود ذیجودی

جهان پیر همانا دوباره شد برنا

چنانکه موهبتش اشکار گشت چو مهر

به رسم بنده نوازی ز ربی الاعلی

البته تمام اشکالات این کتاب را نمی توان تنها به پای مولفان نوشت ؛همه کسانی که زبان به انتقاد از این کتاب گشودند به نحوی در اشکالات آن سهیم و دخیل بودند چرا چنانکه عنوان شد دست دوستی این شاعر سلیم النفس و خیرخواه را نفشردند و حضور خود را در این مجموعه منوط به حذف دیگری دانستند.و مرحوم شکیب با بار مشکلات و مسائل عدیده تنها ماند وگرنه ایشان کسی نبود که در رای خود استبداد بورزد و حرف حساب و منطقی را می پذیرفت.وضعیت شعر و شاعران در آن برهه چیزی شبیه لیان شامپو بود و هر شاعری که چند شعر بی نقص سروده و سری در میان سرها در آورده بود عده ای از شاعران مبتدی تر را به دور خود جمع کرده و دسته ای برای خود راه انداخته بود که در میان مریدانش دائم سخن از کرامات نا داشته اش می گفت و رقبا را به صفتهای بی سوادی وبی ذوقی می نواخت.و براستی اگر همه امکانات دنیا را در اختیار این بزرگواران قرار می دادند تا جنگی ترتیب دهند هزار سال سیاه هم می کوشیدند نمی توانستند چرا که در آئینه ء تصورشان جز خود را نمی توانستند دیدن.

البته این کتاب سرتا پا ایراد نیست و حد اقل برای من نوعی تداعی زمان جوانیست .زمانی که در محضر استاد عابد تلمذ می کردم و با شاگردان سرشناس استاد چون شبخیز و شکیب و شهبازی مراوده داشتم و از اشعار زیبای آنان که- نکته قوت این مجموعه- است بهره می بردم:

صحبت از نام مکن صحبت جام است اینجا

هرچه گویند بجز باده حرامست اینجا

حرمت جام نگهدار که صد چون جمشید

دست بر سینه کمر بسته غلامست اینجا

در سرت گر هوس عالم قدس است بیا

کان همه بعد مسافت دو سه گامست اینجا

تا می و میکده و ساغر و ساقی باقیست

حوری و کوثر و فردوس کدامست اینجا.....

یا شعرهای زیبای استاد کامران:

به جان مرده خود روح نو دمیدن بود

کنارت انچه که نامش نفس کشیدن بود

قدح گرفتنم از دستت ای نگاه تو مست

مثال دسته گل از دست گل خریدن بود

چگونه گاه وداعت خموش می ماندم

که لحظه لحظه اش از زندگی بریدن بود

تو آمدی گه رفتن به دیدنم اما

چه دیدنی که پی اش سالها ندیدن بود

مرا چو یوسف زندان نشین به گلشن حسن

یگانه جرم همین جرم گل نچیدن بود

شب از کنار درت بی صدا گذر کردم

که خاطرات مرا جای آرمیدن بود

ز تنگ کلبه تو کامران گریختنش

همان حکایت مرغ از قفس پریدن بود

مرحوم شکیب و جناب شهبازی در حد وسع خود کوشیدند کتابی نفیس ارائه دهند و نیتشان خیر بود و به هیچ وجه قصد مطرح کردن خود نداشتند.همین تا حدود زیادی عذر آنان را موجه می کند.

: من

سه شنبه 23 شهریور1389 ساعت: 10:3

آنهمه خورشید ها که در من می سوخت
چشمه ی اندوه شد ز چشم ترم ریخت
کاخ امیدی که برده بودم تا ماه
آه که آوار غم شد و بر سرم ریخت
زورق سرگشته ام که در دل امواج
هیچ نبیند نه خدا نه ناخدا را
موج ملالم که در سکوت و سیاهی
میکشم این جان از امید جدا را
می گذرم از میان رهگذران مات
میشمرم میله های پنجره ها را

.

درباره من

روزانه‌ها

پیوندها

دسته‌ها

ابر برجسب

جدیدترین یادداشت‌ها

بایگانی

نقدی بر طبع تبریز