ادیب الممالک و وجدان بیدار

یکی از نخستین شاعران دوره قاجار که به موازات تحولات و دگرگونی های نهضت مشروطه  شعر خود را در خدمت اجتماع نهاد و از فضای بسته ای که شعرای دربار ی زمان بازگشت ادبی به تبع مقتضیات زمانی خاص دوره خود ایجاد کرده بودند خارج شد،ادیب الممالک فراهانی بود.

ادیب الممالک مثل سایر اسلاف خود شعر و شاعری را با مداحی آغاز کرده بود و.مثلا در جشنی که در سال 1308ه.ق به مناسبت تولد مظفر الدین شاه ترتیب داده شده بود ایشان را که به بزدلی معروف بود چنین ستوده بود:

ز هیبتت جگر سنگ خاره نرم شود

چنانکه آهن شد نرم در کف داوود

تو می توانی غلطاند ماه را ز فلک

چنانکه فرهاد از کوه بیستون بنمود

ادیب الممالک مدت مدیدی از عمر خود را در دستگاه حکومتی و محیط آلوده قدرت گذرانده بود ولی بر اثر تاثیر برگرفتن از دگرگونی زمان و آشنائی با افکار جدید که طی مسافرت به  روسیه آن زمان به آن دست یافته است  به یکباره تغییر رویه می دهد و ضمن محکوم کردن متحجرین ، بسیاری از هم مسلکان خود را مورد انتقاد قرار می دهد:

ای ادبا تا به کی معانی بی اصل

می بتراشید ابجد و کلمن را

ای شعرا چند هشته در طبق فکر

لیموی گلبوی یار و سیب ذقن را

این همان حالت است که در اصطلاح امروزی 

(vigilance of consciousness)

نامیده می شود (بیداری وجدان)  نامیده می شود.اما آن تحولی نیست که

یکی از نخستین شاعران دوره قاجار که به موازات تحولات و دگرگونی های نهضت مشروطه  شعر خود را در خدمت اجتماع نهاد و از فضای بسته ای که شعرای دربار ی زمان بازگشت ادبی به تبع مقتضیات زمانی خاص دوره خود ایجاد کرده بودند خارج شد،ادیب الممالک فراهانی بود.

ادیب الممالک مثل سایر اسلاف خود شعر و شاعری را با مداحی آغاز کرده بود و.مثلا در جشنی که در سال 1308ه.ق به مناسبت تولد مظفر الدین شاه ترتیب داده شده بود ایشان را که به بزدلی معروف بود چنین ستوده بود:

ز هیبتت جگر سنگ خاره نرم شود

چنانکه آهن شد نرم در کف داوود

تو می توانی غلطاند ماه را ز فلک

چنانکه فرهاد از کوه بیستون بنمود

ادیب الممالک مدت مدیدی از عمر خود را در دستگاه حکومتی و محیط آلوده قدرت گذرانده بود ولی بر اثر تاثیر برگرفتن از دگرگونی زمان و آشنائی با افکار جدید که طی مسافرت به  روسیه آن زمان به آن دست یافته است  به یکباره تغییر رویه می دهد و ضمن محکوم کردن متحجرین ، بسیاری از هم مسلکان خود را مورد انتقاد قرار می دهد:

ای ادبا تا به کی معانی بی اصل

می بتراشید ابجد و کلمن را

ای شعرا چند هشته در طبق فکر

لیموی گلبوی یار و سیب ذقن را

این همان حالت است که در اصطلاح امروزی 

(vigilance of consciousness)

نامیده می شود (بیداری وجدان)  نامیده می شود.اما آن تحولی نیست که در یک آن حادث شود.در ادبا و هنر مندانی چون او ، یک خار خار درونی و زمینه روحی هست ولی باید پیش آمدی وجود دئاشته باشد که استارت آن را بزند و در مورد ادیب الممالک این زمینه وجود داشت چرا که در 14 سالگی با مرگ پدرش مورد ظلم و تعدی حاکم اراک قرار گرفته  و املاک پدری اش توسط این شاهزاده قاجاری غصب شده بود .چنانکه ی در 16 سالگی به دلیل فشارهای کمر شکن فرمان رو مجبور به فرار از اراک شده بود و .ضمنا در مدتی که که در دیوان دولتی اشتغال داشت از نزدیک شاهد فساد دستگاه اداری و اجحافات و رشوه خواری عاملان حکومتی بوده است.

قطعه"صلحیه بلد" یکی از آثار موفق شاعر در انعکاس وضعیت دستگاه عدلیه آن دوره است و به  رغم استفاده بیش از حد شاعر از تعبیرات و ترکیبات عربی ، تصویری جاندار و گویا از رویه حقوقی آن دوره را نشان می دهد.شاعر در آگراندیسمان و تعمیم بی عدالتی ها از هیچ اغراقی فروگذار نمی کند:

دوش از جفای خصم ستمگر ظلامه ای

بردم به نزد قاضی صلحیه بلد

دیدم سرای تیره و تنگی بسان گور

تختی شکسته در بن آن هشته چون لحد

میزی پلید و صندلیی کهنه پای آن

بر صندلی نشسته سیاهی دراز قد

شاعر حتی از چهره قاضی نیز نمی گذرد و به سبک هجو گویان در زشت نمایاندن قیافه او مبالغه می کند:

سوراخ رخ ز آبله و چهره از جذام

خسته سرش ز نزله و چشمانش از رمد

از سبلتش بریخته چون گرگ پیر پشم

وز گردنش بر آمده چون سنگ پا غدد

زیبا ترین قسمت شعر قسمت مربوط به گفتگوی شاکی (خود شاعر ) با قاضیست که به صورت مناظره همراه با چاشنی طنز و اغراق سروده شده است:

قاضی به کبر گفت که خصم تو حاضر است

دعوی بیار و حجت و برهان مستند

گفتم ببین قباله این ملک را که من

هم مالکم به حجت و هم صاحبم به ید

گفتا که چیست مدرک و اصل این قباله را

بنمای بی لجاجت و تکرار و نقص و شد

گفتم که این علاقه1 به سادات هاشمی

نسلا به نسل ارث مضر2 باشد و معد3

این است مهر بوذر4 و سلمان5 و صعصعه6

هم اصبغ نباته7 سلیمان بن صرد8

گفتا بهل حدیث و خرافات و حجتی

آور که مدعی نتواند نمود رد

اینان که نام بردی ازیشان نه بوده اند

هرگز به نزد ما نه مصدق نه معتمد

گفتم به حکم شاه ولایت علی نگر

کو شد خلیفه بر نبی و مر مراست جد

گفتا علی به حکم غیابی علی الاصول

محکوم شد به کشتن عمرو بن عبدود

گفتم ز قول احمد مرسل بخوان حدیث

کز راویان رسیده به اصلش یدا به ید

گفتا چه اعتبار بر آن کس که بسته حبل

بر گردن ضعیفه بیچاره از مسد9

گفتم به نص قرآن بنگر که جبرئیل

آورده بر محمد از درگه احد

گفتا به پرسنل نبود نام جبرئیل

قرآن نخورده تمبر و نخواهد شدن سند

چون این سخن سرود یقین شد مرا که او

لا مذهبی پلید و بلیدیست نابلد!

توضیحات:

    1.علاقه:قطعه زمین به ارث رسیده

2و3:مضر و معد از اجداد حضرت رسول اکرم

4و5و 6و7و8:از صحابیان حضرت رسول اکرم

9:اشاره به زن ابولهب عموی بی ایمان پیامبر اکرم

دهه آخر عمر شاعر  مصروف  سرودن اشعار اجتماعی و سیاسی  می شود.شاعر در این آثار به فکر نوآوری های صوری و فرمالیستی نیست ولیکن محتوای اصلاح طلبانه و غنی آن ضمن ایجاد نوعی سنت گریزی و آشنائی زدائی طراوتی دیگرگونه به این اشعار می دهد که موجب تمایز آن از دیگر آثار ادیبانهم عصر او می شود.برای اثبات این مدعا، مطلع دو قصیده از شاعر را که اولی پیش از دوران مشروطه و دومی پس از دگرگونی فکری شاعر سروده شده است را مقایسه می کنیم:

نماز شام کز قندیل کوکب

چراغان کرد گردون خیمه شب

فرو بستند گوئی نوعروسان

به گردن عقد لولوی مثقب

و یا گسترده بر طاقی به عمدا

پرندی نیلگون یکسر مذهب

فلک کج رئو بسان پیل شطرنج

شهب باریده چون اسبان اشهب

ز کوه بیستون بر شد شباهنگ

چو از چاه مقنع ماه نخشب

با تدقیق در این چند بیت در می یابیم که فقدان درون مایه ای اندیشمندانه شاعر را به سمت عبارت پردازی و لفاظی سوق داده و محصولی ارائه کرده که جز تقلیدی هزار باره از آثارمنوچهری و امیر معزی نمی تواند باشد.

همتی ای ناخدا کرم کن و دریاب

کشتی ما را که اوفتاده به گرداب

نه خبر از ساحل و نه راه به مقصد

نه اثر از نور آفتاب و نه مهتاب

موجی پهن و دراز و بی سر و پایان

بحری ژرف و عمیقر و بی بن و پایاب

بی خردانی زمامدار مهامند

کایچ نکردند فرق دوغ ز دوشاب

کار جهان را چگونه سنجد آنکو

تا کمر اندر خزیده در خز و سنجاب

تا که چنین ابلهان عوامل کارند

چرخ عمل را شکسته بینی دولاب

حال آنکه در شعر دوم، شاعر با للحنی درد مندانه از نابه سامانی اوضاع ایران و بی لیاقتی زمامداران آن شکایت می کند و با توجه به صداقت و صمیمیت بیان و گرایش به ساده گوئی در برقراری ارتباط با مخاطب بسیار موفق تر است.و در حقیقت شعر حقیقی جز این نیست و هرگونه تعمد شاعر در قدرت نمائی و نشان دادن احاطه و تسلط خود به کلام موجب عدم توفیق شغعر در برخورداری از اقبال عام می شودو خوشبختانه ادبیات مشروطه به منزله صافیی بود که ادبیات را از چنین آلایشهائی پاک کرد.

ادیب الممالک در این دوره وجدان نا آرام عصر خویش است؛او با نهضت مشروطه همراه می شود و در تمام فراز و فرودهای آن نقش فعالی دارد و در افتتاح مجلس شورای ملی می گوید:

شاد باش ای مجلس ملی که بینم عنقریب

از تو آید درد ملت را در این دوران طبیب

مجلس ملی ز یاد شاعران برد آنچه بود

از حماسه وز تهانی وز مدیح و از نصیب

شاعر با بمباران مجلس توسط کلنل لیاخوف می گوید:

ای کاخ بهارستان سقفت ز چه وارون شد

ای رشک نگارستان خاکت ز چه پر خون شد

آوخ که ز استبدا قانون تو شد بر باد

تقدیر چنین افتاد اوضاع دگرگون شد

پس از مبارزات مشروطه خواهان و خلع محمد علی شاه و تشکیل مجلس دوم ،شاعر" سرود شادی" را می سراید:

در طرب آئید مهان مجلس ملی شده باز

سینه سینای جهان طور تجلی شده باز

نا کارآمدی مجلس و عدم اهتمام وکلای  منتخب به اصلاح امور شاعر را از مجلس سرخورده می کند و او شمشیر انتقاد خود را متوجه وکلای خائن می کند:

از قول وکیلان به دلم باشد هول

زیرا که مطابقند در وعده و قول

فعلیت ازیشان مطلب چون به حساب

قولند و یکیست قول ایشان با بول

آخرین ملجا و مامن روح بی قرار او،جوانا ن و نسل فرداست.شاعر نسل جوان را به میهن دوستی و وطن پرستی و غیرت و حمیت می خواند:

تا زبر خاکی ای نهال برومند

مگسل ازین آب و خاک رشته پیوند

مادر توست این وطن که در طلبش خصم

نار تطاول به خاندان تو افکند

هیچت اگر هست دانش و دل و ناموس

مادر خود را به دست دشمن مپسند

ورنه چو ناموس رفت نام نماند

خانه نماند چو خانمواده پراکند

مرد چو رخت شرف ندوخت بر اندام

یا

مرد چو رخت شرف ندوخت بر اندام

باید پوشد به دوش خویش کفن را

هرکه ز حب الوطن نیافت سعادت

بسته به زنجیر تنگ گردن تن را

شعر ادیب الممالک از حیث مضمون و محتوا از اشعار دوره گذار به شمار می رود چرا که به رغم تغییر زاویه دید و محتوای بینش شاعر هنوز تاثیر زبان مغلق و غامض ادبیات بازگشت در آن باقیست.